საინვესტიციო  პორტფელი და სტრატეგიული ინვესტირება

 საინვესტიციო  ოპრაციებში  მოიაზრება განთავსება ფასიან ქაღალდებში, უძრავ ქონებაში, საწარმოების საწესდებო კაპიტალში, კოლექციებში, ძვირფას ლითონებსა და სხვა  ობიექტებში,   რომელთა  საბაზრო  ღირებულება  შეიძლება გაიზარდოს და მოუტანოს  ინვესტორს  შემოსავალი პროცენტის, დივიდენდის, გაყიდვიდან მოგების  და სხვა  პირდაპირი  და არაპირდაპირი   შემოსავლების  სახით. ფასიან ქაღალდებთან დაკავშირებული საინვესტიციო  ოპერაციების  ჩატარებას  თან ახლავს ზოგიერთი რისკი.  ინვესტორების მონაწილეობა საფონდო ბაზარზე უზრუნველყოფილია მხოლოდ მაშინ, როცა ისინი დარწმუნებულები არიან, რომ თამაშის წესები ერთიანია და დაცული. ინფორმაციის  ყველასთვის (ინვესტორები)  ერთიანად ხელმისაწვდომობა  შესაძლებლობას  იძლევა დამყარდეს სამართლიანი საბაზრო  ფასები, ინვესტირებისას   ადგილი ჰქონდეს   სამართლიან  და ღია კონკურენციას.   ამით მცირდება საფინანსო რისკების  საერთო დონე საინვესტიციო  გადაწყვეტილებების მიღების და პორტფელების  მართვისას.

ამასთან, სტრატეგიული  ინვესტორები  მიზნად ისახავენ აქციონერულ   საზოგადოების  საქმიანობაზე  გავლენის მიღების  შესაძლებლობას.  ინვესტორს  (ინვესტორთა ჯგუფს),  რომელიც  ფლობს აქციებს,  ენიჭება გარკვეული  უფლებები, რაც დამოკიდებულია  მისი შენატანის  სიდიდეზე განაღდებულ  საწესდებო  კაპიტალში. საქართველოს კანონმდებლობა შეიცავს რიგ ნორმას და ინსტრუქციას,  რომელიც იცავს აქციონერთა უფლებებს. ამ მხრივ აქციონერთა ერთადერთი მოვალეობაა შეიტანოს შესატანი კუთვნილი რაოდენობის აქციების  მისაღებად [1, გვ. 92].

ინსტიტუციონალური ინვესტორები (პორტფელური  ინვესტორები) განსაზღვრავენ აქტივების  ჯგუფს, რომელიც  დამოუკიდებლად რეაგირებს  საფონდო ბაზარზე სიტუაციის  ცვლილებაზე  (მაგ.,  ობლიგაციები  დაბალშემოსავლიანი ფინანსური ინსტრუმენტია ინფლაციის პერიოდში, მაშინ როცა  უძრავი ქონების ფასი, პირიქით იზრდება). ამასთან გასათვალისწინებელია, რომ ბაზარზე სიტუაციის  ზუსტად განჭვრეტა  შეუძლებელია და ინსტიტუციონალური  ინვესტორის  ფუნქციონირება  თავად ახდენს გავლენას ბაზრის  მდგომარეობაზე.  პოლიტიკური,   ეკონომიკური   და ფინანსური ინფორმაციის  ფლობა წარმატების  ძირითადი ფაქტორია.

საბაზრო  ფასები დგინდება ბაზრის მონაწილეთა მუდმივი ურთიერთქმედების პროცესში. ახალი ინფორმაციის  გამოჩენისას  ინვესტორები  გადახედავენ ფასიანი ქაღალდის  ნამდვილი ღირებულების საკუთარ  შეფასებას და სურთ იყიდონ ან გაყიდონ ის საბაზრო  ფასისა და საკუთარი  შეფასების თანაფარდობის გათვალისწინებით. რამდენიმე მცირე  ცვლილებაც  კი ზრდის ტემპის  ან მოსალოდნელი შემოსავლიანობის შეფასებაში, იწვევს ფასების მნიშვნელოვან მერყეობას  და არაფერი განსაკუთრებული არ არის ფასების არამუდმივობაში ფინანსურ ბაზრებზე [2, გვ.217]. ფასიანი ქაღალდების საერთაშორისო  ბაზრად მიჩნეულია მისი გამოშვება ევროვალუტაში.  უფრო ფართო გაგებით,  აღნიშნული ბაზარი განიხილება როგორც საერთაშორისო  ემისიისა და უცხოური  ემისიის ერთობლიობა,  ანუ ფასიანი ქაღალდების გამოშვება  უცხოური   ემიტენტების  მიერ სხვა ქვეყნის  ეროვნულ  ბაზარზე. საერთაშორისო  აქციების  ემისია მეტ-ნაკლებად შესამჩნევი მასშტაბით დაიწყეს XX საუკუნის  80-იან  წლებში, მაშინ როდესაც  ობლიგაციების  ემისია განვითარებული იყო უკვე  20-იანი  წლებიდან (უფრო ფართოდ 60-იანი  წლებიდან). დღეისათვის ღირებულებითი ფორმით ობლიგაციების  ემისია მნიშვნელოვნად აჭარბებს  აქციებისას და, შესაბამისად, საერთაშორისო  ბაზარზე  ძირითადად ობლიგაციებით  ვაჭრობენ [3, გვ. 121].

ყველაზე საიმედო ფასიან ქაღალდებად ნებისმიერ ქვეყანაში სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები ითვლება. განვითარებულ ქვეყნებში ის ყველაზე დაბალშემოსავლიანია, თუმცა, შეიძლება ზოგჯერ  ჩამოყალიბდეს პარადოქსული  სიტუაცია,  როცა ყველაზე  საიმედო  სახელმწიფო  ფასიანი ქაღალდები,   ძალიან მაღალშემოსავლიანია. 1999 წელს საქართველოს ეროვნული ბანკისა და ფინანსთა სამინისტროს  მიერ შემუშავებულ იქნა  საკანონმდებლო ნორმატივები,  რითაც  ბანკები  უფრო აქტიურად ჩაებნენ სახაზინო ვალდებულებათა აუქციონებში.  2001 წელს სახაზინო ვალდებულებების საპროცენტო განაკვეთის დინამიკა განგაშის ნიშნებს შეიცავდა, 2002 წლის მოვლენები კი კლასიკური  ფინანსური პირამიდის მაგალითია (წლიურმა პროცენტმა აუქციონზე 390.99-იც კი შეადგინა). დღემდე, ფაქტობრივად,  სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები კომერციული ბანკების ექსკლუზიური სფეროა. ის ფაქტი, რომ მინიმალური განაცხადის  მოცულობა  გაიზარდა  100-დან  50 000 ლარამდე,  სხვა ფაქტორებთან ერთად, ასუსტებს კონკურენციას და ხელს უწყობს ბაზრის მონოპო- ლიზაციას.

კავშირის  ტელესაკომუნიკაციო   საშუალებების ფართოდ გამოყენება თანდათანობით აღმოფხვრის  განსხვავებას  ბირჟასა და ბირჟისგარეშე  ვაჭრობას   შორის. ამის თვალსაჩინო მაგალითია NASDAQ. მაგრამ,  ამასთან ერთად ფუნქციონირებს ე.წ. „მესამე ბაზარი" (third market), სადაც, როგორც  წესი, მიმოიქცევა კორპორაციების აქციების დიდი რაოდენობა, რომელმაც გაიარა ლისტინგი წამყვან ბირჟებზე. ეს ბაზარი აღმოცენდა XX საუკუნის 70-იან წლებში, როგორც  გამოძახილი საკომისიოების   შემცირების  პრობლემაზე  ფასიანი ქაღალდების  მსხვილი ბლოკების განთავსებისას.  „მესამე ბაზრის"  არსებობის  საჭიროება  მსხვილი კლიენტების მომსახურებისათვის ატარებს ღრმა ეკონომიკურ  აზრს. ვთქვათ, ინვესტორს სურს გაყიდოს აქციების  დიდი ბლოკი.  თუ ის გამოიტანს  მას ბაზარზე  ჩვეულებრივი  გზით, ამას მომენტალურად მოჰყვება ბირჟაზე ამ აქციების  კურსის  ვარდნა და ინვესტორი ვერ  მიიღებს  თავისი ფასიანი ქაღალდებისათვის  იმ თანხას, რისი იმედიც ჰქონდა. ოპტიმალური გადაწყვეტილებაა მიმართოს დახმარებისათვის თავის ბროკერს, რომელიც მაშინვე შეეცდება იპოვოს  მთელი ბლოკის  ან მისი დიდი ნაწილის მყიდველი. ინსტიტუციონალური  ინვესტორებისათვის  თავისი ამოცანების  რეალიზაციის ხერხების  არჩევანი  სულ  უფრო  ფართოვდება  ზედნადები ხარჯების  შემცირებასთან ერთად. კომპიუტერული  ქსელებისა და ელექტრონული სისტემების შემდგომმა ევოლუციამ განაპირობა „მესამე ბაზარზე" ელექტრონული კომუნიკაციები  ქსელების (ECN) გამოჩენა, რომლის დახმარებითაც „მესამე ბაზარზე"  გამოჩნდა აქციების დიდი პაკეტების  სინქრონული გაყიდვისა და ყიდვის ავტომატური  სისტემები, რაც გამოიყო „მეოთხე~ ბაზრის სახით.

დღეისათვის ინსტიტუციონალურ  ინვესტორებს  შესაძლებლობა აქვთ  დადონ კონტრაქტები უშუალოდ ერთმანეთთან ელექტრონულ  საკომუნიკაციო ქსელებში (Electronic Communication Network, ECN) , ბროკერებსა და დილერების გვერდის ავლით. ასეთ ბირჟის გარეშე ბაზარი „მეოთხე~ ბაზრად (fourth market) იწოდება. სტრატეგიული  ინვესტორების  მიერ მათთვის საინტერესო  კომპანიაზე  კონტროლის მოპოვების  შემდეგ, ისინი მიილტვიან მოგების მიღებისაკენ,  რაც სხვადასხვა გზით შეიძლება განხორციელდეს.  მათ შორისაა:  საწარმოს  ეფექტიანი მართვა, კომპანიის  ფასიანი ქაღალდების მიმზიდველობის ამაღლება, შეძენილი აქციონერული საზოგადოების  დაყოფა უფრო  მცირე  კომპანიებად,  შეძენილი კომპანიის  გაკოტრების პროცედურის განხორციელება.

 აქციონერული  საზოგადოების ეკონომიკური უსაფრთხოება

 აქციონერული  საზოგადოების ფუნქციონირების  ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლე-ბად შესწავლილი სფეროა  საფონდო ბაზრის  შესაძლებლობების  გამოყენება  მისი ეკონომიკური   უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მეშვეობით შესაძლებელია:

„მტაცებლების  გასადევნი" საშუალების სახით ("shark repellent") გამოიყენება საწესდებო დებულებები, მიმართული მოქმედი დირექტორების პოზიციების განსამტკიცებლად, რაც ითვალისწინებს დირექტორთა  საბჭოს  მხოლოდ თანდათან განახლებას ან აქციათა  გაყიდვის თაობაზე წინადადებების აქციონერთა მიერ მოწონების განსაკუთრებული სქემების მიღებას, „ოქროს  პარაშუტები",  რაც ითვალისწინებს დანახარჯების მკვეთრ  ზრდას მოქმედი მენეჯერების  გათავისუფლების შემთხვევაში; კორპორაციის   მოქმედებები, მიმართული საკუთარი  აქციების   შესასყიდად, აგრეთვე  „თეთრი რაინდის" (white knight) ძებნა იმ მიზნით, რათა აიცილოს  შთანთქმის არახელსაყრელი ვარიანტი [4, გვ. 415].

აქციონერების  წინაშე, როგორც  წესი, შემდეგი ამოცანებია: 1) აქციონერულ საზოგადოებაზე  კონტროლის   გაიაფება;  2) იმ  უფლებების  დაკარგვის   თავიდან აცილება, რომელსაც მათ ანიჭებს აქციათა პაკეტი;  3) აქციების  დამატებითი რაოდენობის შეძენა; 4) აქციების  პაკეტის  სწრაფი გაყიდვის შესაძლებლობა არსებითი დანაკარგების გარეშე.

აქციონერულ  საზოგადოებაზე კონტროლის პროცედურის  გაიაფება მიიღწევა:

• აქციების პაკეტის შემადგენლობის ოპტიმიზაციით;
• აქციათა  პაკეტის  გირაოთი ნასესხები სახსრების მოზიდვის ტექნოლოგიის შემუშავებით;
• შვილობილი კომპანიების  აქციათა  უსაფრთხო გავრცელების  ტექნოლოგიის რეალიზაციით  და მის შემდგომ მოძრაობაზე  კონტროლით  საფონდო ბაზარზე. საინვესტიციო  კაპიტალის  მობილიზებისას საწარმოზე  კონტროლის  შენარჩუნებისათვის შესაძლებელია: 1) აქციონერთა  რეესტრის მდგომარეობის მონიტორინგი. აქციების  არამეგობრული შესყიდვის ნიშნების გამოვლენა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია და მოითხოვს კვალიფიციური  და შრომატევადი ანალიტიკური სამუშაოს ჩატარებას.  თუ დრო გაშვებულია და პროცესები  ცხადი ხდება, ხშირად საპასუხო ზომების მიღება არაეფექტიანია, ცვლილებები კი შეუქცევადი; 2) აქციების საკურსო  ღირებულების ზრდა საფონდო ბაზარზე, ამისათვის მიზანშეწონილია საფონდო ბაზრის პროფესიონალი მონაწილეების მომსახურების გამოყენება.  ამასთან, ყველაზე ეფექტიანია რამდენიმე საბროკერო   კომპანიის  კოორდინირებული მუშაობა; 3) აქციებზე დახურული ხელმოწერა.

იმაზე, თუ როგორ  გადაწყვეტილებებს მიიღებს აქციონერთა  საერთო კრება და ვინ გაატარებს მას ცხოვრებაში, არის დამოკიდებული ფასიანი ქაღალდების მიმზიდველობა, მისი საკურსო  ღირებულება.  ამიტომ ხერხები, რომლითაც  ინსტიტუციონალურ  ინვესტორს შეუძლია მიაღწიოს მისთვის სასურველი გადაწყვეტილების მიღებას, ძალზე აქტუალურია.  ხმის მიცემის პროცედურით  (ხმების დათვლის განსხვავებული მეთოდები – შეფარდებითი და აბსოლუტური  უმრავლესობის,  ყველაზე უარესთა გაცხრილვის,  ბორდეს ან კონდორსეს  წესებით) შესაძლებელია ბევრი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღება ისეთ საკითხებზე,  რაც ერთი შეხედვით, არც თუ ისე ცხადი ჩანდა.

ინსტიტუციონალური  ინვესტორები  შეიძლება დაიყოს კონსერვატიულ, ზომიერ და რისკიან  (აგრესიულ)  ინვესტორებაად  [5, გვ. 418]. რისკის გათვალისწინებით, საინვესტიციო  ფონდების მართვის,  ინვესტიციებზე  მენეჯერების  სტიმულირების ორგანიზების საქმიანობის შეფასებისათვის ეფექტიანობის მრავალფეროვანი მაჩვენებელი გამოიყენება: Var-პორტფელის   სტრეს-ტესტირების  შედეგები, β კო- ეფიციენტი,  შარპის  კოეფიციენტი,  ჯენსენის ალფა, ტრეინორის  ინდექსი, ეკონომიკური  დამატებული ღირებულება (წარმოადგენს „ეკონომიკური   მოგების"  მაჩვენებელს, რომელიც  ბუღალტრული  მოგებისაგან  განსხვავებით, რეალურ  ბუღალ- ტრულ დანახარჯებთან ერთად, სააქციო  კაპიტალის გამოყენების ალტექრნატიულ დანახარჯებსაც  ითვალისწინებს), EVA – დაბანდებულ კაპიტალზე   აქციონერების მიერ მოთხოვნილი დონის ზევით მიღებული ფულადი პრემია  (მენეჯერების  სტიმულირება EVA მაჩვენებლის მიხედვით მენეჯრებისა  და აქციონერების  ინტერესების დაახლეობის შესაძლებლობას იძლევა) [6, გვ. 117].

ფასიან ქაღალდებში  ინვესტიციებიდან  დანაკარგების  თავიდან ასაცილებლად გამოიყენება: საპორტფელო სტრატეგიები,  რაც ამცირებს რისკებს საბაზრო ტენ- დენციების ცვლილებისას; რისკების ჰეჯირება;  მესამე მხარისაგან გარანტიის მიღება, რომ ის საკუთარ  თავზე აიღებს პასუხისმგებლობას რისკის  სხვადასხვა სახეობის (საკრედიტო,  სავალუტო, ლიკვიდობის და ა.შ.) დადგომისას; საინვესტიციო  რისკების დაზრვევის შესახებ ხელშეკრულების დადება სადაზღვევო კომპანიასთან (ინვესტიციების ძირითადი თანხის დაზღვევა და შემოსავლების დაზღვევა)  [7, გვ.250]. დღეისათვის, საფონდო ბაზარი საფინანსო სფეროს ძირითად ეკონომიკურ ინსტიტუტს  წარმოადგენს.  ერთი  და იმავე ფინანსურ შუამავალს,  რომელიც  ფინანსური ბაზრის სხვადასხვა სეგმენტზე  მუშაობს,  შეუძლია ერთდროულად გადაჭრას ისეთი ამოცანები, როგორიცაა:  1) აქტივების  დაყვანა ინვესტორებამდე, რომლებმაც ის იყიდეს; 2) ახალი აქტივების  წარმოება  მსესხებელთა მოთხოვნის დაკმაყოფილების მიზნით; 3) წესების შემუშავება ბაზარზე ოპერაციებისათვის,  რათა მონაწილეებს გაუადვილდეთ ვაჭრობა.  აშშ-ი ზოგიერთი საინვესტიციო კომპანია მართავს როგორც კლიენტების საპორტფელო  ინვესტიციებს,  ასევე,  კორპორაციულ ფინანსებს; ახორციელებს  გარიგებათა ორგანიზებას;  ეხმარება პირველად ბაზარზე ახალი აქციების  გამოშვებათა განთავსებაში, ეწევა საკონსალტინგო  მომსახურებას. ამასთანავე,  მათ შეუძლიათ გამოვიდნენ მარკეტ-მეიკერების  როლში, დებენ რა გარიგებებს  თავისი სახელით და საკუთარი  ხარჯით.

გამოდიან რა ასეთ განსხვავებულ იპოსტასში, ზოგჯერ  წინააღმდეგობრივშიც კი, ფინანსური ინსტიტუტები  ხშირად აწყდებიან ინტერესთა  კონფლიქტს.  ამის შედეგია, როგორც  ხელოვნური ბარიერების შექმნა ერთი კომპანიის ცალკეულ  ქვედანაყოფებს შორის (ბოროტ  განზრახვათა თავიდან ასაცილებლად), ასევე, ძალისხმევის კონცენტრირება  ფინანსური ბაზრის ცალკეულ  სეგმენტებზე მუშაობაზე.